Yazılamamış Bir Makaleden, Bir Bilimkurgu Efsanesine: Frank Herbert ve Çöl Gezegeni Dune*
Oregon sahilindeki kumullar, 1 No.’lu otoyolu sık sık tıkıyordu. ABD Orman İdaresi kumulların hareketini kontrol altına almak için bir deney istasyonu kurdu. Pilot projenin çok başarılı olması üzerine Şili, İsrail, Hindistan, Pakistan, İngiltere gibi ülkelerden gelen uzmanlar istasyonu gezdiler ve ülkelerinde benzer projeler uyguladılar.
Kendisinden bu konuda bir makale yazması istenen Frank Herbert, 1953’te konu üzerinde çalışmaya başladı. Bundan on beş yıl sonra yapılan bir röportajda yazar şunları söylüyordu: “Kumullar beni büyülemişti. Çünkü küçücük görünüp tüm evrene yayılabilen şeyler… beni hep büyülemiştir… Kumullar büyük bir su kütlesindeki dalgalar gibidir, sadece daha yavaş hareket ederler. Kumullara sıvıymış gibi davranırsanız, onları kontrol edebilirsiniz.”
Yazar, kumullar konusunda bilgi toplamaya başladıktan kısa bir süre sonra, elinde bir makale ya da bir kısa öykü için gerekenden çok daha fazla malzeme biriktiğini ve çöllerin ekolojisinin kendisini fazlasıyla ilgilendirdiğini anladı. Birçok dinin çöl atmosferinde başladığını gözönüne alan Frank Herbert, din ve çöl temalarını birleştirmeye karar verdi. Romanın alt yapısını hazırlarken iki yüzden fazla kitap okudu ve altı yıl boyunca Arapça çalıştı.
Çöl Gezegeni Dune
Öykü günümüzden 24 bin yıl sonra diğer adı Arrakis olan çöl gezegeni Dune’da geçer. Arrakis’in tek doğal zenginliği bahardır. Bahar ömrü uzatan ve kullananlardan bazılarına geleceği görme yeteneği sağlayan bir uyuşturucudur. Uzay yolculuğu tekelini elinde bulunduran Uzay Loncası’nın kaptanları, evrende bir tek çöl gezegeni Dune’da bulunan bahar olmadan uzay yolculuğu yapamamaktadır. Suyun bir damlasının bile değerli olduğu Arrakis’te, boyu 400 metreye ulaşan dev kum solucanları yaşamaktadır. Solucanların yanısıra, hızı saatte 700 kilometreye ulaşan kum fırtınaları Dune çöllerinde yaşamı neredeyse imkansız kılmaktadır. Ancak Bedevileri andıran Fremenler, bu zor şartlara rağmen çölde yaşamayı başarabilmektedirler.
Romanın kahramanı Paul Atreides, Caladan dükü Leto’yla bir Bene Gesserit rahibesi olan Jessica’nın tek oğludur. Bene Gesserit, kadın öğrenciler için kurulmuş, zihinsel ve fiziksel eğitim veren antik bir okuldur. Bu okul, uyguladığı insan çiftleştirme programıyla insan evrimini hızlandırarak bir üstün insan, bir “Kuisatz Haderah” elde etmeye çalışmaktadır. Programın sonuçlanmasından bir kuşak önce, Jessica, kendisine emredildiği gibi bir kız çocuk doğurmak yerine bir erkek çocuk doğurmayı seçer. Bunun sonucu olarak Paul’ün “Kuisatz Haderah” olması ihtimali doğar.
Evrenin İmparatoru Padişah IV. Şaddam, Arrakis’in toprak idaresini Atreideslerin can düşmanı Harkonnenlerden alarak Dük Leto’ya verir. Bu aslında, İmparator’un Harkonnenlerle birlikte tezgahladığı gizli bir planın parçasıdır. Dük’ün Başsavaşçılarının, İmparator’un askerleri kadar iyi savaşabilen bir birlik eğitmiş olması, İmparator’un, Atreides Evi’ne düşman olmasına yol açmıştır. İmparator Padişah IV. Şaddam’ın amacı kendisine karşı bir tehdit olarak gördüğü Dük Leto’yu ortadan kaldırmak, Harkonnenlerin amacı ise Atreides soyunu yok etmektir.
Atreides Evi’nin içindeki bir hainin yardımlarıyla Dük’ün Arrakis’teki adamlarının çoğu öldürülür, Jessica ve Paul ölümden son anda kurtulurlar. Çölde tek başlarına kalırlar. Artık kaderleri Fremenlerin elindedir…
Dune’un Evreni
Çöl Gezegeni Dune,tüm zamanların en çok satan bilimkurgu macerasıdır. Kitabı sürükleyici bir macera romanı haline getiren öğelerin geri planında incelikli bir şekilde örülmüş çetrefilli ilişkiler yer alır. Din, politika ve bilimkurgunun kullanıldığı anlatımın içerisine bir (hatta birkaç) aşk öyküsü bile serpiştirilmiştir. Güncel konuların farklı zaman ve mekanlara taşınarak çözümlendiği Çöl Gezegeni Dune’da binlerce yıl sonrasının ilginç bir portresi çizilir.
Günümüzden yaklaşık 14 bin yıl sonra, insanlarda, bilgisayarlar ve bütün elektronik cihazlara karşı bir korku ve nefret ortaya çıkar. Bunu kullanan Jehanne Butler’ın önderliğinde bir cihat başlar ve tüm makineler yok edilerek, “önce insan” felsefesi benimsenir. Bilgisayarların yerini doldurmak için insanların zihinsel yeteneklerini geliştirmeleri ön plana çıkar. Bu amaçla kurulan okulların en önemlileri salt matematikle ilgilenen Uzay Loncası ve sadece kadın üyeler kabul eden Bene Gesserit’tir. Bu iki okulun yanı sıra Tleilax gezegeninde insan bilgisayarlar (Mentatlar) yetiştirilir.
Bu okullar, kimi zaman eğitim ve disiplin kimi zaman da uyuşturuculardan yararlanırlar. Zihinsel ve bedensel eğitim, şartlandırma ve zevk amacıyla evrende kullanılan başlıca uyuşturucular şunlardır:
Safo: Yüksek enerjili içecek. Mentatlar bu içeceğin zihinsel güçleri kuvvetlendirdiğini iddia ederler ve yaygın olarak kullanırlar. Kullananların ağzında ve dudaklarında koyu yakut rengi lekeler oluşur.
Semuta: Zaman duygusunun kalmadığı, kuvvetli bir kendinden geçme hali olarak tanımlanan etkisi, semuta müziği olarak adlandırılan belirli atonal titreşimlerle ortaya çıkarılır.
Hakika: İradeyi yokeder, kişiyi yalan söyleyemez hale getirir.
Elakka: Kendini koruma içgüdüsünü büyük ölçüde ortadan kaldırır. Uyuşturucunun etkisindeki kişinin teni tipik havuç rengine döner. Genellikle köle gladyatörleri ringe hazırlamak için kullanılır.
Melanj: “Baharların baharı,” yegane kaynağı Arrakis olan ürün. Temelde ömrü uzatıcı etkileriyle tanınan bahar, az miktarda alındığı zaman hafif bağımlılığa yol açar, vücut ağırlığının her yetmiş kilosu için günlük iki gramın üzerindeki miktarlarda kullanıldığında ise şiddetli bağımlılığa neden olur. İmparatorluk piyasasında dekagramının fiyatı 620,000 solariye kadar çıkmaktadır.
Uzay Loncası bahar sayesinde uzay yolculuğunu tekelinde tutmaktadır. Bilinen evrenin yöneticisi İmparatorluk Evi ve diğer Büyük Evler feodal yapının temel taşlarıdır. Bu kurumlarla birlikte Bene Gesserit’in de ortak olduğu evrensel gelişim şirketi CHOAM tüm ekonomiyi kontrol eder.
Lonca’nın kurulmasından Muad’Dib’in zamanına kadar geçen 10 bin yıl boyunca İmparatorluk’ta hakim olan dinsel inançları şekillendiren başlıca güçler şunlardır:
- Kitabı, Orange Katolik İncili olan Ondört Bilge’nin takipçileri;
- Dinsel bir düzen olduklarını inkar eden ama eğitimi, sembolizmi, örgütlenmesi ve içsel öğreti yöntemleri neredeyse tamamen dinsel olan Bene Gesserit;
- Dini, halkı oyalamak ve yumuşak başlı tutabilmek için bir çeşit kukla gösterisi olarak gören ve temelde bütün olguların hatta dinsel olguların bile mekanik açıklamalara indirgenebileceğine inanan agnostik yönetici sınıf (Lonca dahil);
- Antik Öğretiler: Zensünni Gezginleri; Chusuk’un Navahristiyanlığı, Budislami Çeşitlemeler, Mahayana Lankavatara’nın Karma Kitapları, Zen Hekiganşuları, Tevrat ve Talmudi Zebur, Obeah Ritüeli, saf İlm ve Fıkh’ıyla birlikte Muadh Kur’an, Hindu modelleri ve Butleryan Cihat.
Çöl Gezegeni Dune, Frank Herbert’ın ithafından da anlaşıldığı gibi öncelikli olarak ekoloji temeline dayanmaktadır:
Bu öngörü çabası, her nerede olurlarsa olsunlar, hangi çağda çalışmış olurlarsa olsunlar; emekleri, fikirlerin ötesine geçip “gerçek malzemeler” alemine ulaşan insanlara, kuru toprak ekolojistlerine adanmıştır, tevazu ve hayranlıkla.
Dune Serisi
1965’te yayınlanan Çöl Gezegeni Dune, aynı yıl, verilen ilk Nebula ödülünü kazandı, bir yıl sonra da Hugo ödülünü Roger Zelazny’nin “…And Call Me Conrad” adlı eseriyle paylaştı. Bu romanı, Dune serisinin ikinci kitabı olan Dune Messiah (1969) izledi. Altı ciltten oluşan Dune serisinin diğer dört kitabı: Children of Dune (1976), God Emperor of Dune (1981), Heretics of Dune (1984), Chapterhouse: Dune (1985).
Romanın Ardından
Çöl Gezegeni Dune ve serinin diğer kitaplarının popülaritesi arttıkça medyanın diğer dalları da konuya el attı.
Önce Alejandro Jodorowsky’nin yapımcılığını üstlendiği bir film projesi gündeme geldi. Ön yapım aşamasında Salvador Dali ve H.R.Giger’in de tasarımcı olarak yer aldığı proje hayata geçirilemedi.
1984 yılında Rafaella De Laurentiis’in yapımcılığını üstlendiği “Dune”un yönetmeni olarak David Lynch seçildi. 140 dakikalık filmde, Kyle MacLachlan (Paul), Sting (Feyd Rautha), Sean Young (Chani), Patrick Stewart (Gurney Halleck), Max von Sydow (Liet Kynes) rol aldı. Filmin senaryosu, yönetmeni David Lynch tarafından kaleme alındı. Film, çekildiği yıl ses dalında Oscar ödülüne aday gösterildi.
Web sitesini hazırladığımız şu günlerde, Denis Villeneuve’ün çektiği yeni filmin vizyona girmesini bekliyoruz.
1980’lerin sonunda bilgisayar oyunları da Dune furyasından payına düşeni aldı. Düşmanları uzay gemisiyle vurmaya dayanan bir “shoot’em up” ve ardından da bir strateji versiyonu piyasaya sürüldü.
Internet üzerinden Dune konusunda bilgi sahibi olmak isteyenler için Alex Dunkel’ın sayfasında, Dune serisi konusunda “sık sorulan sorular / frequently asked questions”, film ve müzikleri konusunda bilgi, filmin senaryosu, filmden sesler, Windows için “Dune Theme”, çeşitli baskıların kapakları, İmparatorluk’un kronolojisi gibi bilgiler yer alıyor. Ziyaret etmek isteyenler için adres:
http://www.students.uiuc.edu/˜dunkel/
California’daki Fullerton Üniversitesi’nde Frank Herbert adına bir arşiv açılmıştır. Herbert’ın tüm eserlerinden birer kopya ve ilgili dökümanlar bu arşivde korunmaktadır.
Dune serisi konusunda yayınlanmış diğer eserler şunlardır:
Dune Ansiklopedisi: Willis E. McNelly tarafından Frank Herbert ile birlikte hazırlanan bu ansiklopedi, serinin ilk dört kitabını kapsamaktadır. Birçok yazar ve araştırmacının katkıda bulunduğu ansiklopedide az bilinen konulara açıklık getirilmiş ve ilgili çizimlere yer verilmiştir. (New York: Berkley Books, 1984)
Songs of Muad’Dib: Frank Herbert’ın Dune serisi ve diğer eserlerinden şiirler ve şarkıları içeren bu kitap Herbert’ın oğlu Brian Herbert tarafından yayına hazırlanmıştır. (New York: Ace, 1992)
The Notebooks of Frank Herbert’s Dune: Brian Herbert tarafından yayına hazırlanmıştır. (New York: Perigee Books, 1988)
The Maker of Dune: Bir bilimkurgu ustasının görüşleri. Frank Herbert’ın yazdığı makaleleri Tim O’Reilly yayına hazırlamıştır. (New York: Berkley Books, 1987)
The Making of Dune: Filmin yapımını anlatan bu kitap Ed Naha tarafından yazılmıştır. (New York: Berkley Books, 1984)
Eye: 1985’te derlenen bu eserde Frank Herbert’ın yaşamı boyunca yazdığı öyküler yer almaktadır. Özellikle “The Road to Dune” adlı öykü ilgi çekicidir. (New York: Berkley Pub., 1985)
National Lampoon’s Doon: Ellis Weiner tarafından yazılmış bu nazire, Çöl Gezegeni Dune’u öykü ve yazım tarzı olarak oldukça eğlenceli bir şekilde taklit etmektedir. (New York: Pocket Books)
FRANK HERBERT (1920 – 1986)
Dune serisinin yaratıcısı Frank Herbert, Tacoma, Washington’da doğdu. İlk bilimkurgu romanı “The Dragon in the Sea” (Denizdeki Ejderha) 1955’te yayınlandı. Sinemaya da aktarılan “The Green Brain” (Yeşil Beyin), kolektif bir zeka kazanan mutasyona uğramış böcekleri konu almaktadır.
Karşılaştırmalı dinler eğitimi de alan yazar; fotoğrafçı, televizyon kameramanı, istiridye avcısı, şiir çözümleyicisi, vahşi ormanda hayatta kalma eğitmeni, yorumcu radyo spikeri, yaratıcı yazarlık öğretmeni, muhabir ve editör olarak çalıştı.
Diğer bilimkurgu romanları arasında; “Destination: Void” (Hedef: Boşluk, 1966), “The Eyes of Heisenberg” (Heisenberg’in Gözleri, 1966), “The Heavenmakers” (Cennet Yaratanlar, 1968), “The Godmakers” (Tanrı Yaratanlar, 1972), “Hellstrom’s Hive” (Hellstrom’un Kovanı, 1973), “The White Plague” (Beyaz Salgın, 1982) ve “Man of Two Worlds” (İki Dünyanın Adamı, 1986 – oğlu Brian Herbert’la birlikte) vardır.
*Bu sayfa, Arzu Taşçıoğlu, Deniz Vural ve Sinan Vural’ın, Cumhuriyet Kitap Eki için hazırladığı yazı üzerinden geliştiriliyor.